Inleiding

Het gehucht Smeerling is een van de best bewaard gebleven essenzwermdorpen in Westerwolde. Dergelijke gehuchten ontstonden als er in een dorp - in dit geval Onstwedde - te weinig opbrengst van de landbouwgronden was. Mensen zochten dan in de buurt een plek om zich te vestigen en nieuwe landbouwgrond in de omgeving te ontginnen. Daarvoor werden veelal zandruggen uitgezocht. Ook in Smeerling was dat het geval.

​

De precieze ouderdom van Smeerling is niet bekend, maar onderzoek wijst op de tiende eeuw.  De oudst bewaard gebleven boerderij in het gehucht stamt uit het midden van de achttiende eeuw, maar de fundamenten zijn veel ouder. De willekeurig aandoende ligging van de boerderijen is vrijwel ongewijzigd gebleven. De verkaveling van de omliggende esgronden is grotendeels nog intact.
 

Verschillende boerderijen (in Westerwolde erven genoemd) waren in de Middeleeuwen bezit van de benedictijner abdij Corvey bij Höster aan de Weser. In de leenbrief aan Egge Addinga van Wedde uit 1474 wordt vermeld dat het om alle erven gaat, behalve het ‘Tangklinckhus’, het Edingehus’ en het Lotteringhhus’.
ecent onderzoek heeft uitgewezen dat erve Lotteringh (Smeerling 16) waarschijnlijk een domeingoed van de abdij van Werden aan de Ruhr is geweest, waarnaar in een tiende-eeuws register wordt verwezen. Daarmee is deze boerderij het oudst bekende erve van Westerwolde. 

Kenmerkend voor Smeerling zijn de houtwallen, de eiken, de ligging van de boerderijen en hun daken met oudhollandse dakpannen en de openheid van het gebied. Het aanliggende Metbroekbosch is een van de oudste bossen van Groningen.

Met deze brochure willen wij u kennis laten maken met het verleden van een van de mooiste plekjes in Westerwolde. Wij wensen u een mooi verblijf in Smeerling.

​

Beschermd dorpsgezicht

Om de hoevenzwerm en het omliggende landschap te beschermen, is Smeerling bij besluit van de Staatssecretarissen van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk (CRM) en Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (VRO) van 11 september 1972 aangewezen als een van de eerste beschermde dorpsgezichten in Nederland, omdat '... Smeerling, gemeente Stadskanaal, een typisch Westerwoldse nederzetting, met zijn breed uitgebouwde boerderijen, omgeven door erfbeplantingen met hoge eiken, door de ruimtelijke structuur en relatie met het landschap een beeld oplevert, dat van algemeen belang is vanwege de schoonheid en het karakter van het geheel.'

​

Vijf van de boerderijen zijn rijksmonumenten, de overige drie hebben een zodanig traditionele karakteristieke vorm dat zij volkomen bij de beschermde objecten aansluiten.
De meeste boerderijen bevonden zich in 1972 in een zeer slechte staat, maar de rijksdienst (Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten) wilde vooral zorgen dat het nog gave karakter van de kleine nederzetting bewaard zou blijven. De gemeente Stadskanaal, de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten (Natuurmonumenten) en de inwoners zochten samenwerking en richtten in 1975 de Stichting Smeerling-Metbroek op. De stichting fungeerde als opdrachtgever of tussenpersoon bij de restauraties van de boerderijen en de inrichting van het landschap en adviseerde de gemeente en andere instanties over de bestemming van de panden en gronden. Tegenwoordig heeft de stichting vooral een advies- en signaleringsrol naar de gemeente en de inwoners en wil zij het erfgoed op positieve wijze onder de aandacht brengen.

​

Landschap en bewoning
De geschiedenis van Westerwolde gaat terug tot in de Trechterbekerperiode (midden-neolithicum, ca. 3.000 v. Chr.), wanneer de eerste boerennederzettingen in het gebied ontstaan. In de jaren tachtig van de vorige eeuw zijn bij de Galbergen de overblijfselen van urnenvelden uit de IJzertijd (700-200 v Chr.) gevonden. In het gebied hebben Celtic Fields (omwalde akkercomplexen) gelegen. Op deze verhoogde plek in het landschap heeft in de Middeleeuwen een galg gestaan. Tegenwoordig is de plek in eigendom van Natuurmonumenten. Door de uitbreiding van het veenmoeras werden de leefomstandigheden vanaf circa 500 v. Chr. steeds slechter. Door de snelle groei van het hoogveen veranderde Westerwolde uiteindelijk in een eiland, omgeven door veen. De mensen uit het gebied trokken weg.
Vanaf de achtste eeuw na Chr. vestigen mensen zich permanent in het gebied. De hogere delen van de zandgronden langs de oever van de Ruiten Aa werden gebruikt als akkerland. Het was een kleinschalig landschap waarin essen, beekdalen, hakhoutbossen en heidegebieden lagen. De plaggen die nodig waren voor de bemesting van het veld werden gestoken in de markegronden van Smeerling ten zuiden van het gehucht. De lager gelegen terreinen werden gebruikt als weide en hooiland. Er waren veel bosjes, houtwallen en houtsingels. Doordat het bewoonbare en dus voor landbouw geschikte gebied langs de beken maar smal was, kon het gehucht niet ver uitbreiden.

​

Het gehucht Smeerling is een van de oudste gehuchten in Westerwolde. Ten zuiden van erve Edingh ligt de 'oerde' van Smeerling. Oerden zijn de oudste essen in Westerwolde. De 'oerde' van Smeerling stamt waarschijnlijk uit de tiende eeuw.
Ten oosten van Smeerling is in de Lotteringhsloot, een zijtak van de Ruiten Aa, een circa tien meter brede koevoorde aangetroffen met een bedding van veldkeien. Door deze voorde kon het vee de beek doorsteken. Door de keien werd voorkomen dat de dieren wegzakten in de modder.

Het perceel ten zuiden van de driesprong van de Venneweg en de Eemboerveldweg heette het Gloepke. Gloepe is de oude benaming voor een eendenkooi in Westerwolde.

​

Natuurmonumenten

In het dal van de Ruiten Aa liggen twee bijzondere bosgebieden, die een beeld geven van het vroegere Westerwolde. Deze zogenaamde broekbossen, het Metbroekbosch en het Liefstinghsbroek, waren zo nat, dat ze niet voor andere toepassingen gebruikt konden worden en daardoor bewaard gebleven zijn. Delen van het Metbroekbosch zijn in 1937 bij legaat door Mr. Harbert Ido Schönfeld, burgemeester van Winschoten aan  Natuurmonumenten geschonken. Het grootste deel werd echter tussen 1954 en 1965 door ruiling en verkoop verkregen. Natuurmonumenten werkt vanuit Smeerling aan het onderhoud en beheer van haar natuurgebieden in Westerwolde. Vanuit Smeerling 11 worden de werkzaamheden aangestuurd. Smeerling 15 (erve Halmingh) is in gebruik als gasterij en informatiepunt.

​

De boerderijen

De meeste boerderijen in Smeerling zijn van het Westerwoldse type. Kenmerkend zijn de korte voorgevel met grote dubbele deeldeuren direct naast het woongedeelte en schuren met een brede middenbeuk (opslag van de oogst) met aan beide zijden een smalle zijbeuk. Oorspronkelijk was de schuur even breed als het woonhuis, maar dan langer. Halverwege de 19e eeuw begon men in Westerwolde de oude Westerwoldse schuren te vervangen door Friese schuren. Hierdoor weten we nu niet meer hoe de oorspronkelijke Westerwoldse boerderij er uit zag. Het nu verdwenen erve Hoisingh was de eerste boerderij in Smeerling die al voor 1829 een Friese schuur had.

​

Smeerling 9
Dit is de jongste boerderij die onder het beschermd dorpsgezicht van Smeerling valt. De boerderij is in 1871 gebouwd en inmiddels geheel gemoderniseerd. Het huis en de schuur bevinden zich onder een dak en de deuren van de deel bevinden zich in de voorgevel.

Smeerling 11, Erve Horlinges II
De boerderij is gebouwd in 1864. Er is goed gekeken naar de stijl van de andere boerderijen. Het pand is aangepast aan de wijze waarop een boerderij aan het begin van de twintigste eeuw werd gebruikt. Het woonhuis verschilt van de meeste andere boerderijen in Smeerling door de ligging in de breedte voor de schuur, vergelijkbaar met boerderijen in het Oldambt. De bedsteewanden zijn voorzien van houtimitaties. De gang loopt achter het voorhuis over de hele breedte van de schuur.
De boerderij, in 1981 aangekocht door Natuurmonumenten, is aan het einde van de jaren tachtig van de twintigste eeuw gerestaureerd. Het bedrijfsgedeelte is daarbij aangepast voor het huidige gebruik. In de buitenste twee beuken wordt het vee gestald. In het stookhok aan de zijkant is nog een veldoven aanwezig.
De in 1889 gebouwde schuur achter de boerderij is in gebruik als kantoorruimte voor Natuurmonumenten.

Smeerling 13, Erve Horlinges I
De boerderij is in 1970 aangewezen als rijksmonument. Het is een Westerwoldse boerderij, volgens het monumentenregister '(...) 19e-eeuws, met een goed bewaard gebleven hoofdvorm'. De boerderij staat met de schuurzijde naar de weg. Tegenwoordig lijkt dat onlogisch, maar de weg werd gebruikt om het vee naar de graslanden te brengen en daarom was het veel handiger om het woonhuis aan de 'achterzijde' te hebben.  Bij de herbouw in 1869 bleef alleen het woonhuis bestaan en werd de oorspronkelijk Westerwoldse schuur vervangen door een Friese schuur.

 

Smeerling 15, Erve Halmingh
Deze Westerwoldse boerderij is sinds 1987 eigendom van Natuurmonumenten. De oudst bekende bewoner van dit erve Alver Halamijnck wordt genoemd in 1443. Het huidige woongedeelte dateert uit 1742, maar het is zeker dat op dezelfde plaats een of meerdere voorgangers hebben gestaan.
De nok van het woonhuis en de schuur liggen niet in elkaars verlengde. De Friese schuur (gebouwd in 1869) heeft een vijfbeukige deel met dekbalkgebinten (de gebintbalken zijn aan beide zijden opgelegd op de stijlen). De buitenste delen van de schuur werden gebruikt voor het stallen van het vee. Via de kleine deuren kon het vee naar buiten worden gebracht en werd de mest uitgereden. Het middengedeelte werd gebruikt om de oogst op te slaan (de tasruimte). Onder de oudhollandse dakpannen bevinden zich strodokken (strobosjes met een dichtgebonden kop), die tussen de kieren van de dakpannen zijn gestoken om het dak beter dicht te maken.
In 1993 werd de restauratie van de boerderij afgerond. Het woongedeelte bestaat aan de zuidgevel uit twee kamers waarin de oorspronkelijke schouwen nog aanwezig zijn. De wand tussen de twee kamers is van leem. Achter de gehoutte wanden zijn nu kasten, vroeger zaten hier bedsteden. In de voorgevel zijn rond 1900 ter hoogte van de zolder drie zaadvensters aangebracht. Oorspronkelijk was de hele muur een gesloten vlok. In 2012 is de boerderij onderscheiden met de Teenstraprijs van de Boerderijenstichting Groningen, voor de wijze waarop een nieuwe functie is ingepast in een gebouw met behoud van het oorspronkelijke historische karakter. De glazen inbouw, waardoor de constructie van het pand in het zicht blijft, is ontworpen door Rob Hoogendijk van VHA Architects uit Amsterdam.

​

Smeerling 16, Erve Lotteringh
Het bouwjaar van deze in 1970 als rijksmonument aangewezen Westerwoldse boerderij is onbekend. Bijzonder is de bouwwijze van het woonhuis dat al van voor 1829 stamt. Het heeft een zogenaamd ankerbalkgebint, terwijl de andere boerderijen in Smeerling een dekbalkgebint hebben. Bij een dekbalkgebint liggen de dwarsbalken op de staanders, bij een ankerbalkgebint hangen ze ertussen en zijn met een pen-en-wigconstructie aan de staanders vastgemaakt. De vlakken tussen de balken zijn dichtgemaakt met metselwerk, dat geen dragende functie heeft. Oorspronkelijk heeft hier vlechtwerk gezeten, gemaakt van takken en leem. De ouderdom van het woonhuis is ook te zien aan de wijze waarop de staanders van het gebint zijn gefundeerd op keien.
De Friese schuur van nummer 16 is gebouwd in 1869. Hier maken de bakstenen wel deel uit van de draagconstructie. Op het erf is nog een veldoven bewaard gebleven.

​

Smeerling 17, Erve Hiddingh
Oorspronkelijk stond op deze locatie een zeventiende eeuwse boerderij van het Westerwoldse type. De schuur is in 1874 herbouwd en het oorspronkelijk links staande voorhuis is in 1897 afgebroken. Daarna is een nieuw woongedeelte in de schuur opgetrokken en werd het gebouw aan de voorzijde van een vlakke topgevel voorzien.
De voorgevel wordt onderbroken door grote inrijdeuren onder een gebogen bovendorpel en vier vensters waaruit de roedeverdeling is verwijderd.

​

Smeerling 18, Erve Ballingh
De Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed omschrijft deze boerderij als een boerderij van een geëvolueerd type, waarbij het zadeldak van het voorhuis in het verlengde van de nok van de schuur loopt. In de zij- en voorgevel zitten zesruitsvensters op ongelijke hoogte. Aan de voorkant van de boerderij is nog een muuranker te zien met daarop het jaartal 1867 en de initialen MFH en HHH. 1867 is het jaar waarin Michel Freerks Halmingh en Harmke Hiskes Hilvers trouwden en het jaar waarin hun nieuwe boerderij gebouwd werd. Het pand is ruim een eeuw later gerestaureerd.

Smeerling 20, Erve Edingh
Het pand is in 1978, ondanks protest van de toenmalige bewoners, aangewezen als rijksmonument. De boerderij is in 1852 gebouwd. In de gepleisterde zijgevel von het voorhuis zitten lage zoldervensters, net als boven in de schuurgevel. Boven het woonhuis bevindt zich een zaadzolder. De top van de schuurgevel is met houten schotwerk bedekt. De uit ankerbalkgebinten opgebouwde hoofconstructie van de schuur is geheel Saksisch. De schuur is in vijf beuken verdeeld. Het dak wordt in de buitenste beuk extra ondersteund door een lange balk op kolommen. Het zadeldak van het woonhuis is bedekt met rode oud-Hollandse pannen waarvan alleen het linkerschild in hetzelfde vlak als de schuur. Op het perceel staan nog een stookhok en een waterput.

​

tekst samengesteld door Stichting Smeerling Metbroek.

​

​

​